Άγιος Στέφανος ο Πρωτομάρτυρας: Ο Άγιος Στέφανος είναι ο πρώτος μάρτυρας της εκκλησίας μας και η μνήμη του τιμάται στις 27 Δεκεμβρίου. Ο Άγιος Στέφανος διάκονος της πρώτης χριστιανικής κοινότητας της Ιερουσαλήμ, ήταν ο πρώτος χριστιανός που μαρτύρησε με λιθοβολισμό για το Χριστό και τη χριστιανική θρησκεία (Πραξ. 7). Για το λόγο αυτό η Εκκλησία τον ανακήρυξε άγιο και τον ονόμασε Πρωτομάρτυρα.
Ο τόπος του λιθοβολισμού και του μαρτυρίου του (Μπεϊτ- Χασκελά στα εβραϊκά ) βρίσκονταν, σύμφωνα με τις εβραϊκές παραδόσεις στο βόρειο μέρος της Ιερουσαλήμ έξω από τα τείχη της και κοντά στη σπηλιά του προφήτη Ιερεμία.
Οι χριστιανοί μετά το λιθοβολισμό πήραν το σώμα του αγίου και σύμφωνα με την παράδοση το έθαψαν στη γενέτειρα του πόλη Γκάμαλα.
Στις αρχές του 5ου αιώνα ανακαλύφθηκε ο τάφος του πρωτομάρτυρα και το λείψανο του μεταφέρθηκε στο λόφο της Σιών στην Ιερουσαλήμ.
Λίγα χρόνια αργότερα, ο επίσκοπος Ιουβενάλιος, ο μετέπειτα πατριάρχης της Ιερουσαλήμ, μετέφερε τα οστά του αγίου στον κήπο της Γεθσημανής και τα κατάθεσε σε εκκλησία που έκτισε προς τιμή του.
Το 460 η αυτοκράτειρα Ευδοκία, η γυναίκα του Θεοδόσιου του Β, έκτισε στο παραδοσιακό τόπο του λιθοβολισμού μεγάλη Βασιλική Μαρτύριο μέσα στην οποία, για τρίτη φορά, έγινε η κατάθεση του λειψάνου του αγίου.
Τα ερείπια της βασιλικής αυτής ανακαλύφθηκαν από τους Δομινικανούς πατέρες το 1881 και πάνω τους έκτισαν νέα βασιλική. Βρίσκεται λίγα μόνο μέτρα προς βορρά της πύλης της Δαμασκού.
Το ορθόδοξο προσκύνημα του πρωτομάρτυρα Στέφανου στη Γεθσημανή είναι ο χώρος στον οποίο ο αρχιεπίσκοπος Ιουβενάλιος έκτισε την εκκλησία για τη δεύτερη κατάθεση του λειψάνου του αγίου.
Το προσκύνημα της Βηθφαγής που αναφέρεται στα Ευαγγέλια ως την αφετηρία της Θριαμβευτικής Εισόδου του Χριστού στην (Ιερουσαλήμ Ματθ. 21. 12. Μαρκ. 11. 12 ) βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του Όρους των Ελαιών.
Από το 2ο π.Χ αιώνα και καθ ολη τη Ρωμαϊκή και Βυζαντινή εποχή ηταν ένα μικρό χωριό οι κάτοικοι του οποίου ζούσαν με τη γεωργία και τη κτηνοτροφία. Από τον 4ο όμως αιώνα καθιερώθηκε σε χριστιανικό προσκύνημα.
Η πρώτη εκκλησία κτίσθηκε στη Εποχή των Σταυροφόρων.
Ἀπολυτίκιον
Ἦχος δ’. Ταχὺ προκατάλαβε.
Βασίλειον διάδημα, ἐστέφθη σὴ κορυφή, ἐξ ἄθλων ὧν ὑπέμεινας, ὑπὲρ Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ, Μαρτύρων Πρωτόαθλε· σὺ γὰρ τὴν Ἰουδαίων, ἀπελέγξας μανίαν, εἶδες σου τὸν Σωτῆρα, τοῦ Πατρὸς δεξιόθεν. Αὐτὸν οὖν ἐκδυσώπει ἀεί, ὑπὲρ τῶν ψυχῶν ἡμῶν.
Κοντάκιον
Ἦχος γ’. Ἡ Παρθένος σήμερον.
Ὁ Δεσπότης χθὲς ἡμῖν, διὰ σαρκὸς ἐπεδήμει, καὶ ὁ δοῦλος σήμερον, ἀπὸ σαρκὸς ἐξεδήμει· χθὲς μὲν γάρ, ὁ Βασιλεύων σαρκὶ ἐτέχθη, σήμερον δέ, ὁ οἰκέτης λιθοβολεῖται· δι᾽ αὐτὸν καὶ τελειοῦται, ὁ Πρωτομάρτυς καὶ θεῖος Στέφανος.